عدم وجود استراحت کافی و کار خارج از قدرت بدنی نیروی کار، اختلالات گوناگونی را ایجاد می کند. کاهش توان انجام کار، بی علاقگی به کار و عدم تمرکز، عدم تنوع کافی در فرایندهای کاری که شخص به آن مأمور است، بیماریهای مزمن و دردهای مختلف از عوامل سورمناژ بحساب می آیند.
نتیجه خستگی، ابتدائاً کوفتگی، ضعف مفرط، تب، اختلالات گوناگون جسمی و روانی است و در صورت تداوم به بیماریهای مزمن، عصبی و درماندگی منجر می شود که تمام اعمال بدنی و فکری شخص را دچار اختلال می کند.
عوامل موثر در خستگی
اگر چه در ابتدا خستگی را صرفاً از نظر حرکات عضلانی مورد توجه قرار می دارند اما اینک معلوم شده که عوامل متعددی بشرح ذیل در خستگی مؤثر است:
- بی علاقه بودن به کار و یکنواختی محیط کار
- کم یا زیاد بودن کار و یا مسئولیت بیش از حد یا عکس آن
- نداشتن علاقه به محیط کار از جمله همکاران، کارفرما
- کار در انزوا
- مسائل خانوادگی و مادی
- مسائل اجتماعی سیاسی
- عوارض و بیماریهای جسمانی
- مسائل رفاهی و مرخصی و تعطیلات نامناسب و تبعیض در محیط کار
- مطابق نبودن کار با توانایی های جسمی و ذهنی فرد و نیر انجام کار به طور ناصحیح
- شرایط فیزیکی (حرارت، رطوبت، نور، تهویه، فشار، سروصدا و…)
عوارض خستگی بشرح زیر است:
- احساس کسالت، سستی و ملالت
- تقلیل ظرفیت و قابلیت انجام کار و بهره وری
- اختلال در کار طبیعی بخش های مختلف بدن از جمله جریان خون، تنفس، ترشحات، عصبی و… افزایش بیمارها
- افزایش غیبت
- افزایش تصادفات و حوادث ناشی از کار
- تقلیل توانایی انجام کار خارج از محیط کار
- عدم توانایی انجام وظایف و تکالیف اجتماعی و معاشرت با دیگران
- پیری زودرس و کوتاهی عمر
پیشگیری و درمان خستگی
الف: پیشگیری
نکات زیر در پیشگیری از خستگی کارگران مؤثر می باشد:
- توجه به فیزیولوژی کار و تطبیق کار ماشین با شرایط انسانی به نحوی که ماشین بر انسان غلبه نکند و انسان خود را در برابر ماشین عاجز نبیند
- توجه به شرایط بهداشتی محیط کار و پاکیزگی و زیبایی آن (درجه حرارت، روشنایی، رطوبت و… .)
- استفاده از روانشناس اجتماعی برای کاهش کشمکش های شغلی و نگرانی های مربوط و آسایش روانی کارگران خارج از محیط کار
- احترام به کارگران و رعایت ارزش های انسانی آنان
- رعایت قانون کار، حقوق کارگران، عدالت و انصاف در تقسیم کار
- شایسته سالاری
- توجه به توانایی کارگران در ارجاع کار (از جمله توجه به سن و عدم فشار به نیروی کار مسن و عدم استفاده از نوجوانان) در سن زیاد بتدریج یادگیری و توانایی های حسی و سیستم اعصاب کاهش می یابد.
- انجام درست کار و عدم اتلاف بی مورد انرژی و قوای فکری و بدنی و دارا بودن مهارت کافی برای انجام درست کار
- وجود تنوع کافی در کار
- پیش بینی استراحت کافی در کارهای سخت، کارهای شبانه
- استفاده از مرخصی های سالیانه و تعطیلات قانونی
- تأمین امکانات تفریحی، ورزشی
ب: درمان
خستگی های عادی نیاز به استراحت دارد و درمان خاصی توصیه نمی شود اما در سایر حالات درمان های زیر ضمن ضرورت یافتن علت، پیشنهاد می گردد:
- درمان های فیزیکی: شامل ماساژ برای رفع گرفتگی عضلات برای تسریع در جریان خون عضلات و دفع مواد سمی.
- درمان های شیمیایی: داروهای شیمیایی شامل اکسیژن، ویتامین ها، آدرنالین، هورمونها و اسیدهای آمینه وجود دارند که کم و بیش در رفع خستگی مؤثرند اما باید زیر نظر پزشک مصرف شوند.
- درمانهای عصبی: استفاده از داروهای آرام بخش که باید زیر نظر پزشک و پس از رعایت علت یابی و یافتن عوامل خستگی و در صورت تداوم باید مورد استفاده قرار گیرد.
- درمانهای روانی: درماندگی و بی حوصلگی انجام حرکات غیرارادی و از دست دادن اعتماد به نفس ممکن است نتیجه این شرایط باشد. جلب اعتماد این افراد، روشن نمودن جنبه های مثبت زندگی، برخورد با صداقت و صمیمیت می تواند آنان را به لیاقت ها و شایستگی خود امیدوار نمود. گاهی روانپزشکان برای کاهش مقاومت این افراد از داروهای مسکن و مخدر استفاده می نمایند تا شخص را بتوانند برای ادامه درمان در اختیار خود داشته باشند.
از معروفترین پرسشنامه های ارگونومی شناختی در حیطه خستگی و خستگی شغلی می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱- خستگی چند بعدی یا MFI:
۲- پرسشنامه خستگی شغلی سوئدی (P-SOFI)
۳- پرسشنامه استعداد خستگی شغلی ودانوویچ و کاس ( ۱۹۹۰)
