پس از انقلاب صنعتی ساعات کار کارگران بشدت افزایش یافت و به شش روز در هفته و هر روز ۱۴ تا ۱۶ ساعت هم رسید. اما بعدها به دلایل حقوقی، مذهبی و اجتماعی تعدیل هایی در آن بوجود آمد. هم اکنون تقریباَ همه مردم در کشورهای جهان پذیرفته اند که باید در طول هفته ۵ روز و جمعاَ ۴۰ ساعت در هفته کار کنند. اما چگونگی توزیع این مقدار ساعات کار در روز و تعداد روزهای کار در هفته و همچنین ساعات آغاز و پایان کار در طول روز، در کارگاهها متفاوت می باشد. در زیر به تعدادی از برنامه های کار متداول اشاره می شود.
۱- نوبت کاری
مشاغل زیادی هستند که به لحاظ ماهیت و همچنین ملاحظات مشاغل اقتصادی، در تمام ساعات شبانه روز تداوم دارند. شاغلین این مشاغل مجبورند ۸ ساعت کار خود را در یکی از نوبتهایی که در طول شبانه روز قرار می گیرد، انجام دهند. مشاغلی از قبیل پلیس، پرستاری و بعضی فعالیتهای تولیدی و خدماتی سه نوبت کار (معمولاَ هر نوبت ۸ ساعت) در طول شبانه روز دارند که در هر نوبت گروهی از کارکنان به کار اشتغال می ورزند.
نوبت کار برای کارگران یا کارمندان می تواند در یکی از نوبتهای سه کانه، ثابت باشد و یا هر چند وقت یک بار تغییر کند. نوع اول را نوبت یا شیفت ثابت گویند. اما نوع دوم که در آن فرد، بعد از چند روز یا یک هفته، یا دو هفته و یا یک ماه که در نوبت معین کار نموده است، در نوبت دیگری بکارش ادامه می دهد، و این تغییر دائماَ تکرار می شود، نوبت چرخشی نامیده می شود.
نوبت کاری می تواند از جنبه های مختلف اثرات ویرانگری بر سلامت جسمی و روانی، ایمنی، بهره وری، وضعیت خانوادگی و اجتماعی به جا گذارد. در این رابطه همین بس که فجایع صنعتی بزرگی نظیر انفجار کارخانه مواد شیمیایی بوپال هند و نیروگاه هسته ای تری مایل آیلند امریکا و بسیاری حوادث کوچک و بزرگ دیگر در نوبت شب رخ داده اند. وقت آن رسیده است که با مسئله نوبت کاری به طور جدی تر برخورد و مشکلات نوبت کاران را باور کنیم.
فرد نوبت کار باید به طور علمی به مشکلات خود توجه نماید و از ماهیت آن ها و همچنین وضعیت خود آگاهی های ضروری را به دست آورد و درصدد چاره جویی برآید.
به یقین این امر تنها از طریق آموزش عملی می گردد. کارفرما نیز باید به مشکلات ناشی از نوبت کاری در افراد خود پی برد، نظام نوبت کاری را به نحوی طرح ریزی و تدبیر کند که علاوه بر مسائل اقتصادی و مدیریتی، اساس گاه زیست شناختی مسئله نیز مد نظر قرار گیرد. مطمئنا آنچه که برای کارفرما اهمیت دارد نیروی نوبت کار تندرست و فرآور است.
هدف از اینکه سازمانها، نوبت کار کارکنان خود را در صورت داشتن نوبتهای مختلف هر چند وقت یکبار تغییر می دهند، از یک طرف کاهش آثار منفی کار نوبتهای شبانه است و از طرف دیگر اجابت درخواست کارکنان شب کاری است که می خواهند فرصت کار کردن در روز هم به آنان داده شود.
۲- کار متراکم
در این برنامه کاری معمولاَ افراد موظفند که ۴ روز در هفته و هر روز ۱۰ ساعت کار کنند این نوع برنامه کار از دهه ۱۹۷۰ به ابتکار دو شرکت نفتی در آمریکا رایج شد.
۳- برنامه کار انعطاف پذیر
نوع دیگر از برنامه های ساعات کار انعطاف پذیر است. این برنامه ها تشکیل شده اند از ساعاتی ممتد از روز که امکان کارکردن در طول آن زمان در سازمان وجود دارد. مثلاَ ۱۲ ساعت در طول روز از ۶ صبح تا ۶ بعد از ظهر، و چند ساعت ثابت شامل ساعات پیک که همه کارکنان، در آن مدت در واحد کار حضور دارند، به اضافه ساعات متغیر دیگری که قبل و بعد از ساعات پیک قرار دارد و کارکنان می توانند به دلخواه مابقی ساعات موظف را تا ۸ ساعت، از یکی از آنها انتخاب نمایند. مثلاَ در یک رستوران ساعت پیک کار بین ۱۱ صبح تا ۲ بعد از ظهر است.
یک کارگر می تواند علاوه بر این سه ساعت که الزاماَ در رستوران کار می کند، ۵ ساعت دیگر (تا ۸ ساعت) را به انتخاب خود از ساعت ۶ تا ۱۱ صبح یا از ۲ تا ۷ بعد از ظهر در رستوران حضور داشته باشد. این نوع برنامه ها برای اولین بار در آلمان غربی شروع و سپس در آمریکا رایج شد. هدف از اجرای چنین شیوه هایی جذب نیروی انسانی مورد نیاز در شرایط کمبود، مساعدت با کارکنان در انجام مسولیت های خانوادگی، هماهنگی با نظم حمل و نقل شهری و تامین نیازها و رضایت مشتریان در طول شبانه روز می باشد.
یک شکل خاص از این برنامه ها که بسیار انعطاف پذیر است زمان شناور ۳ نامیده می شود. بر طبق این برنامه مستخدم می تواند هر زمان از روز را به مدت ۸ ساعت و جمعاَ ۴۰ ساعت در طول هفته به واحد کار، آمدورفت داشته باشد. این برنامه برای مشاغلی مانند ماشین نویسی و حسابداری که نیاز به حضور دائمی مستخدم نیست مورد استفاده قرار می گیرد.
نمونه ویژه دیگری از برنامه های انعطاف پذیر برنامه کار آزاد ۴ می باشد، بر اساس این برنامه مستخدم برنامه کار خود را در یک جدول هفتگی یا ۱۵ روزه و یا یک ماهه البته بر حسب نیاز سازمان تنظیم می نماید. در شکل دیگری از برنامه متغیر، ساعات کار روزانه در این جدول می تواند تغییر کند.
یک برنامه کار با ساعات انعطاف پذیر
| پیک | انعطاف پذیر | پیک | انعطاف پذیر |
| ۵ ۶ | ۲ ۳ ۴ | ۱۱ ۱۲ ۱ | ۶ ۷ ۸ ۹ ۱۰ |
۴- کار مشارکتی دو نفره
این برنامه بصورتی است که دو نفر، هر کدام در یک نوبت از روز به گونه ای در ساعات کار با هم مشارکت می نمایند. که روی هم رفته در طول هفته ۴۰ ساعت موظف کار کنند. این نوع کار نوبتی اغلب در کارهایی نظیر تدریس و حسابداری بخصوص در بین زن و شوهرها مرسوم شده است. مثلاَ یک مرد از ساعت ۸ صبح تا ۱۲ ظهر در مدرسه تدریس می نماید و همسرش کار او را از ساعت ۲ تا ۶ بعد از ظهر در آن مدرسه ادامه می دهد. مسلماَ در این چنین حالتی کار دو نفر یکسان و شامل یک وظیفه شغلی است.
۵- پیک پرداخت
این برنامه شامل پرداخت دستمزدی اضافه بر دستمزد مرسوم، به کارکنانی که فقط برای کار در ساعات پیک کاری در یک واحد استخدام شده اند می گردد. مثلاَ اگر مزد ساعتی معمولی یک کارگر در یک شغل معین ۲۰۰ تومان باشد، این کارگر هر روز ۳ ساعت در ساعات پیک، در یک واحد، با دستمزد ۳۰۰ تومان برای هر ساعت به کار اشتغال می ورزد. این نوع استفاده از نیروی انسانی بیشتر در بانکها و رستورانها رایج است. پرداخت دستمزد اضافی به اینگونه مستخدمین بدین علت است که تعداد داوطلبین شغل برای فقط ۳ ساعت کار در روز بسیار اندک است. این برنامه کار در عین حال که موجب رضایت مستخدم می گردد، برای سازمان کار هم صرفه جوئی مالی قابل ملاحظه ای را به دنبال دارد.
۶- کار دوم شبانه
عبارت از شغلی است که فرد بخاطر نیاز مالی یا علاقه خاص، علاوه بر ساعاتی که در یک سازمان بعنوان شغل اصلی اشتغال دارد، در سازمانی دیگر در شب بعهده می گیرد.
ساعات فعالیت شبانه فرد در واحد کار دوم بر حسب نیاز سازمان، متفاوت است. این نوع کار در حال حاضر به علت پایین بودن سطح حقوق و دستمزد بخصوص در کشور ما در میان کارمندان دولت رواج بسیاری پیدا نموده است. در ایالات متحده بین ۵ تا ۱۷ درصد کارکنان کار دوم شبانه دارند و حتی در بعضی مشاغل مانند داده پردازی، این نرخ به ۳۰ درصد هم می رسد.
۷- کار در خانه
یکی از انواع برنامه های کار غیر ثابت، کارکردن در خانه است. این نوع فعالیت در کشور ما مخصوصاَ در بین زنان سابقه طولانی دارد. از قدیم الایام، زنان روستایی و تا حدودی شهری ضمن خانه داری، برای کسب درآمد، به کارهای دیگری در خانه اشتغال داشته و محصول کار خود را که اغلب صنایع دستی می باشد، برای فروش به بازار (مغازه ها یا کارگاه ها) عرضه می کنند. این کالاها در حال حاضر بسیار متنوع شده است.
اما امروز کار در خانه، از یک طرف در بین مردان و از سوی دیگر در مشاغل پیچیده و عالی توسعه زیادی پیدا کرده است. مشاغلی از قبیل طراحی ساختمان، محاسبات سازه، نقاشی، گرافیک، ترجمه، نویسندگی برای روزنامه و برنامه نویسی کامپیوتر، فرد را قادر می سازد که کار خود را در خانه انجام داده و محصول کار را به سازمان، واحد یا اشخاص سفارش دهنده ارائه دهد. البته این شیوه کار در خانه، توسط افرادی انجام می گیرد که خود مستقلاَ کار می کنند و ملزم به استخدام در واحد یا سازمانی نیستند.
یک شکل خاص از کار در خانه به گونه ایست که سازمان ها و واحدهای کار، این اجازه را به کارکنان خود می دهند که بیشتر در خانه خود به کار اشتغال داشته و از طریق شبکه های ارتباطی از قبیل تلفن و کامپیوتر با اداره خود ارتباط برقرار کنند. این نوع اشتغال را اصطلاحاَ مبادله کار از راه دور گویند. کارکنان بسیاری از شرکتها، کارهایی مانند: بازاریابی، انتقال اطلاعات و برنامه نویسی کامپیوتری را در خانه خود انجام داده و از طریق کامپیوتر و مودم، کار خود را به مرکز اداری خود انتقال می دهند. بطوریکه در گزارش سال ۱۹۹۴ بارنز آمده است، در حال حاضر ۶ درصد کارکنان بخش خصوصی ایالات متحده آمریکا را اینگونه مستخدمین تشکیل می دهند.
یک نمونه از این برنامه کار برای زنان خانه دار، اخیرا در زمینه تبلیغات در تهران ظهور کرده است. بدین شکل که یک موسسه تبلیغاتی، تعدادی زن خانه دار را در مناطق مختلف شهر، با پرداخت حقوق ماهیانه و پورسانت، به خدمت گرفته و شماره تلفن خانه های آنان را برای تماس مشتریان در روزنامه ها یا برگه های تبلیغاتی درج می کند. مشتریان از طریق این تلفن ها اطلاعات لازم را در مورد کالا یا خدمات مورد نیاز خود، از منشی خانگی دریافت می دارند.
۸- کار و استراحت
یکی از متغیرهایی که بر عملکرد فرد در محیط کار اثر می گذارد استراحت است. منظور از استراحت، توقف فعالیت کارگر یا کارمند است جهت تجدید نیرو که برای مدت کوتاه یا طولانی در بین ساعات یک نوبت کار صورت می گیرد.
تحقیقات نشان داده است که هر قدر مدت اشتغال طولانی تر باشد، نیاز به استراحت بیشتر است. همچنین بین مدت استراحت و سطح کارآیی تا حدی از استراحت رابطه مستقیم و از آن پس رابطه معکوس وجود دارد. مثلاَ بعد از ۲ ساعت کار، یک استراحت ۱۲ دقیقه کارآیی فرد را نسبت به قبل خستگی کاهش می دهد.
از سوی دیگر فاصله زمان استراحت از آغاز کار نیز در این امر دخالت دارد. بدین معنی که استراحت باید قبل از تضعیف کامل قوای اندام های حرکتی، بعبارت دیگر پیش از رسیدن فرد به حداکثر ظرفیت خود صورت گیرد. روانشناسان بر این باورند که استراحت زمانی بیشترین اثر مثبت را در عملکرد بجا می گذارد که ۶۰ تا ۷۰ درصد کار روزانه انجام گرفته باشد. این پژوهش ها همچنین ثابت کرده اند که استراحت های کوتاه اما در چند نوبت، در بین ساعات کار مفیدتر از استراحت طولانی در یک نوبت است.
مفیدترین مدت استراحت، پنج درصد کل مدت فعالیت شناخته شده است که باید در نوبتهای متعدد با یک روند افزایشی در حین کار صورت گیرد.
البته باید دانست که نه تنها عامل تفاوتهای فردی بلکه تفاوتهای گروهی از قبیل جنس، سن در این امر دخالت دارد. از طرفی دیگر عوامل فیزیکی محیط کار نیز از جمله حرارت و روطبت باید مورد توجه قرار گیرد.
۹- تاثیر برنامه های کار بر انسان
به این پرسش که کار فرد بر او چه اثرات فیزیولوژیکی، روانی و اجتماعی برجا می گذارد، به هیچ وجه نمی توان یک پاسخ روشن و مشخص داد، زیرا عوامل گوناگونی در این زمینه دخالت دارند. ما در فصل هشتم راجع به عوامل فیزیکی محیط کار و تاثیر آنها بر فرد و عملکرد او به تفصیل بحث کردیم. اما هنوز متغیرهای فراوانی هستند که در جریان کار، جسم، روان، رفتار و شرایط اجتماعی آدمی را تحت تاثیر قرار می دهند.
یکی از این متغیرها نوع شغل است. اینکه شغل فرد مستلزم فرایندهای شناختی و ذهنی باشد یا کنشهای حرکتی، یکنواخت باشد یا متنوع، انفرادی باشد یا گروهی، درگیر شبکه ارتباطی گسترده ای با دیگران باشد یا نباشد، هر کدام در فرد واکنش های متفاوتی ایجاد می کند. گذشته از آن، نوع تکنولوژی یکی دیگر از عوامل مهم در تعامل فرد با کار او می باشد.
عومل مهم دیگری که در جریان کار، فرد را تحت تاثیر قرار می دهند، ساختار سازمانی، نظام نظارت و کنترل و الگوی رهبری است. برای شناخت و بررسی این عوامل باید به کتب روانشناسی سازمانی مراجعه نمود.
آخرین دسته از عوامل مداخله گر در چگونگی و میزان تاثیر کار بر انسان حجم فعالیت و توزیع آن در طول روز و هفته می باشد.
۱-۹ آثار فیزیولوژیکی
آثار کار بر فرد از جنبه های مختلف بستگی زیادی به نوع برنامه کار دارد. برنامه کار متراکم را که معمولاَ شامل ۱۰ تا ۱۲ ساعت کار در روز و ۴ روز در هفته می شود، بسیاری از مردم خسته کننده می دانند. گرچه همه پژوهش ها این نظریه را تائید نمی کنند، اما عموماَ به همین نتیجه رسیده اند.
شب کاری عوارض فیزیولوژیکی قابل توجهی بدنبال دارد. مهمترین این عوارض، بهم خوردن نظم فیزیولوژیک بدن است. زیرا با کارکردن مداوم در شیفت های دوم یا سوم روز، نظم غذا خوردن و خواب مستخدم دچار اختلال می شود. به همین دلیل این افراد مبتلا به ناراحتی های گوارشی، بی اشتهایی و اشکال در خواب می گردند. یکی از پژوهش ها نشان داده است که کارگران شب کار ۹ برابر کارگران روز کار دچار بیماری کلیت می شوند.
با این حال کارکنان ترجیح می دهند که در نوبت ثابت شبانه کار کنند و در نوبتهای چرخشی کار نکنند. زیرا آنان معتقدند که می توانند آهنگ فیزیولوژیک بدن را با ساعات نوبت کار خود منطبق سازند. بررسی های انجام شده به این نتیجه رسیده است که نوبت ثابت، مسائل فیزیولوژیکی کمتری را نسبت به نوبت چرخشی ببار می آورد. مطالعات جمال در سال ۱۹۸۱ نشان داد خستگی ناشی از کار در نوبت ثابت کمتر از نوبت چرخشی است.
۲-۹ آثار روانی
گرچه تحقیقات انجام شده عموماَ حاکی از این است که برنامه کار متراکم موجب خستگی بیشتر کارکنان می شود، اما بررسی مورز ۲ که در سال ۱۹۹۰ صورت گرفت، افزایش تقویت روحیه کار و رضایت شغلی را نیز نشان می داد. همچنین پژوهشی که توسط اسمیت و همکارانش انجام پذیرفت بیانگر رضایت شغلی بالای معدنچیان پس از ساعات کار روزانه آنان از ۸ ساعت به ۱۲ ساعت بود. در چنین شرایطی مستخدمین ممکن است دچار خستگی واقعی شوند که در صورت برنامه مفید استراحت در حین کار، تقلیل می یابد، اما کمتر دچار خستگی روانی می گردند.
در مورد ساعات انعطاف پذیر کار در روز، باید گفت به لحاظ توانایی کارکنان در کنترل ساعات کار خود، شغل آنان از وسعت اختیار و تصمیم گیری بیشتری برخوردار می شود که در نتیجه باید موجب خرسندی از کار گردد. مطالعات استس ۳ رضایت شغلی بالایی را در کارکنانی که ساعات کارشان انعطاف پذیر می باشد نشان می دهد. این قبیل کارکنان معمولاَ دچار خستگی و اشباع روانی نمی شوند.
اما کارکردن در خانه به فرد این امکان را می دهد که بطور مستقل و در ساعات دلخواه کار کند. این امکان خود موجب تقلیل فشارهای روانی و در نتیجه رضایت از کار می گردد. علاوه بر آن آرامش و امنیت و راحتی که در محیط خانه وجود دارد فرد را از لحاظ روانی در وضعیت رضایت بخشی قرار می دهد.
کار در نوبت های شبانه علاوه بر آثار فیزیولوژیکی، عوارض ذهنی و روانی هم بدنبال دارد. بررسی های کالیگان (۱۹۷۹) این تاثیرات را تایید کرده است البته بسیاری از اختلالات ذهنی و روانی ناشی از عدم هماهنگی برنامه کار فرد با نوبت کار دیگران است. تحقیقات جمال که قبلاَ به آن اشاره شد، خرسندی از کار کارکنان نوبت ثابت شبانه را در سطح بالاتری نسبت به افرادی نشان می دهد که در نوبت چرخشی کار می کنند. در حالیکه برخی مطالعات حاکی از تغییر در خلق و خوی، افزایش تحریک پذیری و عصبانیت در شب کاران دائمی می باشد.
۳-۹ آثار اجتماعی
برنامه کاری که بیش از سایر برنامه ها آثار اجتماعی سودمندی بدنبال دارد، برنامه کار متراکم است. به همین دلیل این برنامه طرفداران زیادی دارد و همانطور که اشاره شد به سرعت در بین سازمانها و واحدهای کار، بخصوص در سه دهه اخیر توسعه یافته است.
کارکنانی که بر اساس این برنامه به کار اشتغال دارند، روزهای تعطیلی بیشتری در هفته دارند ( ۳ تا ۴ روز). این امر باعث می شود اوقات بیشتری را با اعضاء خانواده خود بسر برند و بدون نگرانی از کم خوابی به تفریحات شبانه خود بپردازند یا به مسافرتهای کوتاه آخر هفته بروند. از سوی دیگر این برنامه نتایج ثبات اقتصادی نیز در پی دارد که کاهش هزینه رفت و آمد به محل کار و همچنین هزینه پرستاری فرزندان، از آن جمله می باشد.
برنامه کار با ساعات متغیر در روز نیز آثار مشابه ای دارد. آموت معتقد است با اینگونه برنامه کار، فرد فرصت پیدا می کند به امور شخصی خود رسیده، در ساعات دلخواه استراحت کند و قادر باشد کودکان خود را به مدرسه برده یا از مدرسه بگیرد. استش حتی یکی از آثار مثبت کار با ساعات متغیر را کاهش تعارض نقش ها می داند.
برنامه کار پاره وقت و کار نوبتی دو نفره نیز برنامه مناسبی برای کسانی است که دارای مسئولیت های خانوادگی هستند. بخصوص کار نوبتی دو نفره بخاطر مزایای اجتماعی که دارد مورد استقبال قرار گرفته است. بطوریکه آموت اظهار می دارد، توسعه این برنامه به این علت است که همسران تمایل دارند در مشاغل یکسان با هم مشارکت نمایند. این برنامه شرایط خوبی را برای زوجین فراهم می آورد تا از کودکان خود در خانه مراقبت نمایند.
کار در خانه و بخصوص کار از راه دور از لحاظ اجتماعی دارای مزایای زیادی است.
شاغلین مشاغل خانه ای، بدون هیچ گونه اختلال در برنامه های خانواده از نظر ارتباط با سایر اعضاء مراقبت از خردسالان یا سالمندان و انجام امور داخلی خانه از قبیل نظافت و آشپزی، قادر خواهند بود هر دو نقش اجتماعی و خانوادگی خود را ایفا کنند. مهمتر اینکه مبادله کار از راه دور مستلزم ارتباطات اجتماعی گسترده ای است که فرد را از انزوا خارج می سازد.
۴-۹ آثار عملکردی
عملکرد فرد در محیط کار تابعی است از انگیزش و خرسندی از شغل. از سوی دیگر دیدیم انواع متفاوت برنامه های کار، روز وضعیت فیزیولوژیکی و همچنین شرایط روانی و ذهنی فرد اثر می گذارد. بنابراین عملکرد فرد برآیند عوامل انگیزشی، خرسندی از کار، شرایط فیزیکی و برنامه های کار است.
گرچه همه مطالعات، گفته مردم را درباره افزایش اشتباه در کار و سوانح کار ناشی از برنامه کار متراکم تایید نمی کنند، اما روی هم رفته بهبود رفتار کار و نگرش را در این برنامه ها به اثبات رسانده اند. پژوهش مورز حکایت از افزایش محصول در برنامه متراکم می کند. در حالیکه ویلیامسون و گاور هیچ تفاوت معنی داری بین کارکنانی که ۸ ساعت در روز کار می کنند و افرادی که ۱۲ ساعت در روز به کار اشتغال دارند، مشاهده نکردند. اما در بعضی مشاغل کاهش زمان آماده شدن برای شروع کار و تمیز کردن وسایل در پایان کار، آشکار است. منافع سالیانه این صرفه جویی در وقت برای سازمانها قابل ملاحظه می باشد.
استس به این نتیجه رسیده است که برنامه کار با ساعات انعطاف پذیر موجب کاهش غیبت و نقصان اضافه کاری می گردد.
گزارش سال ۱۹۹۴ ویس در مورد آثار مبادله کار از راه دور حاوی نتایج زیر است: %۲۷ افزایش عملکرد مدیران در شرکت بل آتلانتیک، کاهش قابل ملاحظه هزینه های غیبت در شرکت جی. سی. پنی و آمریکن اکسپرس، کاهش انصراف از کار در مؤسسه متروپولیتن لایف و بالاخره صرفه جویی چهارصد هزار دلاری در هزینه فضای اداری شرکت پاسیفیک بل.
کار در نوبتهای عصر و دیر وقت شب نیز روی عملکرد اثر می گذارد. طبق یافته های جمال، میزان غیبت در برنامه کار نوبت ثابت کمتر از نوبت چرخشی است. اما اگر کار شبانه دائمی باشد موجب خستگی می گردد که در نتیجه اشتباهات و سوانح کار افزایش پیدا می کند.
جمال همچنین به این نتیجه رسیده است که کار دوم شبانه از لحاظ عملکرد هیچ تاثیر خاصی بر فرد بجا نمی گذارد مگر میزان غیبت شاغلین مذکور، یک روز در سال بیش از شاغلینی است که کار دوم شبانه ندارند. بی تردید این قبیل تاثیرات منفی، بیشتر روی شغل روزانه صبح مشاهده می شود تا کار شب.
آنچه که گفته شد، نتیجه مشاهدات و توصیه های پژوهشگرانی است که درباره تاثیر برنامه های مختلف کار بر فرد، به مطالعه پرداخته اند. اما لازم است بدانیم میزان و چگونگی و عمق تاثیر این عوامل و سایر عوامل یعنی متغیرهای فیزیکی محیط کار، نوع شغل، تکنولوژی، ساختار سازمانی، نظام کنترل و شیوه های رهبری را بر فرد و عملکرد او، عامل تفاوتهای فردی تعیین می کند. زیرا همانطور که در پایان فصل دوم اشاره کردیم، هر کدام از افراد ویژگی های نسبتاَ پایداری دارند که واکنش آنان در برابر محرک ها و شرایط، تعیین می کند. بنابراین هیچگاه نمی توان بطور قاطع رفتار و واکنش یک فرد را در برابر این شرایط بر پایه یافته های پژوهشی پیش بینی کرد مگر آنکه همه ابعاد فیزیولوژیک، روانی، اجتماعی و فرهنگی او برای ما روشن باشد. اما پی بردن به همه خصوصیات یگانه آدمی اگر محال نباشد، لااقل بسیار دشوار است.
با این حال از آنجا که این یافته ها حاصل پژوهشها و آزمونهای نسبتاَ معتبر و پایایی است، می تواند راهنمای عملی مفیدی در چارچوب مدیریت منابع انسانی باشد.
۱۰- راه کارهای انطباق برای نوبت کاران
نوبت کاری مشکلی چند جانبه است و به همین دلیل رفع آن به حل چندگانه نیاز دارد مشکلات ذاتی موجود در نوبت کاری از سه عامل خواب، دستگاه سیرکادین و شرایط خانوادگی و اجتماعی سرچشمه می گیرند. هرگونه راه حل کارآمدی که قرار است به انطباق نوبت کار کمک کند می بایست این سه عامل را در نظر گیرد:
الف) راهکارهای خواب: هدفی که نوبت کار در این رابطه دنبال می کند به دست آوردن آن به مقدار کافی است. نوبت کاران آگاهانه یا ناآگاهانه در مورد خواب به خود فریب می دهند و توجه بسنده و شایسته به آن نمی کنند. این یک امر حیاتی است که نوبت کاران بفهمند که اهمیت خواب در زندگی همانند اکسیژن در نفس کشیدن است. آن ها نبایستی اجازه دهند که فشارهای خانوادگی و اجتماعی موجب مختل شدن خوابشان شده و مانع استراحت کافی آنان گردند.
دارا بودن الگوی منظم خواب، مغتنم شمردن کلیه ی فرصت هایی که در طول هفته برای خواب به دست می آید، خوابیدن در محیطی مناسب و رعایت بهداشت خواب از جمله راه های بهبود وضعیت خواب است، توضیح این که منظور از بهداشت خواب انجام کارهایی نظیر مسواک زدن و حمام کردن پیش از خواب، پوشیدن لباس خواب و منظم بودن عادات خواب است.
اغلب مشاهده می شود که نوبت کاران نوشیدنی های حاوی کافئین مصرف می کنند. در این رابطه گفتنی است که کافئین دست کم برای مدت ۵ ساعت در خون باقی می ماند.
بنابراین، نوبت کاران نباید هیچ گونه نوشیدنی کافئین دار (از جمله چای) در پنج ساعت مانده به شروع ساعات خوابشان بنوشند. صرف غذای سبک و پرهیز از نوشیدن مواد حاوی کافئین احتمالاَ به عمیق تر شدن و مداوم بودن خواب نوبت کار کمک خواهد کرد.
ب) راهکارهای دستگاه سیرکادین: ساعت زیستی هیچ گونه وسیله ی جادویی برای اعلام زمان و نشان دادن شب و روز ندارد. آنچه که ساعت زیستی انجام می دهد یا تعیین می کند بر اساس اطلاعاتی است که به آن داده می شود. اطلاعات از طریق نشانه های زمانی به ساعت زیستی انتقال می یابد. با استفاده از این اطلاعات ساعت زیستی قادر به تشخیص شب و روز می شود و به نحو صحیحی فعالیت می کند.
برای دستیابی به یک راه حل، نوبت کار بایستی تشخیص دهد کدام نشانه ی زمانی در جهت بهبود وضعیت تطابق با نوبت کاری تاثیر می کند و کدام یک بر خلاف آن و همچنین کدام یک قوی تر و کدام یک ضعیف تر عمل می کند.
یکی از نشانه های زمانی، روشنایی روز و تاریکی شب است که نقش ویژه ای در فیزیولوژی بدن انسان ایفا می کند. علاوه بر آن الگوی خواب و غذا خوردن، فعالیت های اجتماعی، صداو دمای محیط از دیگر نشانه های زمانی هستند.
ج) راهکارهای خانوادگی و اجتماعی: اگر محیط خانه و جامعه مناسب و مطلوب نباشد، راه کارهای پیش گفت به ندرت اثربخش خواهند بود. بنابراین، یکی از گام های مؤثر جهت حل مشکلات ناشی از نوبت کاری درک این مشکلات از طرف خانواده و فرد حمایت خانواده از او است. اعضای خانواده بایستی واقف باشند که در راه کار انطباق، آنان نیز درگیر بوده و لازم است که نقش خود را به نحو احسن ایفا کنند. بدون شرکت مستقیم خانواده در برنامه ی انطباق هیچ راه کاری موفق نخواهد بود و خانواده خود قربانی این کشمکش خواهد شد.
مهیا نمودن محیطی آرام برای خواب نوبت کار و موکول نمودن کارهای خانه یا خرید مایحتاج به وقتی مناسب از جمله اقداماتی هستند که خانواده می تواند در جهت کمگ به بهبود وضعیت خواب نوبت کار انجام دهد.
۱۱- نقش مدیریت در ارائه و اجرای راهکارهای انطباقی برای کاهش مشکلات نوبت کاری
اگرچه روش های ویژه ای وجود دارد که نوبت کار می تواند برای بهبود وضعیت خود آن ها را به کار بندد، اما در بیشتر موارد او خود از انجام اقدامات لازم ناتوان است و بایستی متکی به تدابیر مؤسسه یا کارخانه ای باشد که در آن کار می کند. بنابراین با وجودی که توجه به راه کارهای خواب، ساعت زیستی و راه حل های خانوادگی–اجتماعی همگی به نوبت کار باز می گردند، اما عموماَ انتخاب و وضع برنامه ی نوبت کاری، تغییر شرایط محیط کار، گزینش افراد و تعیین وظایف در هر شغل، جمله به مدیریت سازمان مربوط می شود. متاسفانه برخی از مدیران به علت عدم آگاهی این مسئولیت را جدی نمی گیرند.
الف) تغییر نگرش مدیریت نسبت به برنامه ها و نوبت کاری: نخستین گام در این امر متقاعد ساختن مدیریت نسبت به این موضوع است که یک نگرش روشن و صحیح در مورد نوبت کاری باعث جلوگیری از هرز رفتن سرمایه کارخانه، افزایش بهره وری و فعال ماندن در بازار رقابت می گردد. با افزایش مداوم هزینه های گزینش، استخدام، آموزش، داشتن نیروی کار انطباق یافته و رضامند از نظر اقتصادی توجیهی کاملا منطقی می یابد، زیرا نبود انطباق و رضامندی در بین کارکنان سبب افزایش میزان غیبت از کار، حوادث ناشی از کار و تغییر شغل می گردد.
ب) چگونگی انتخاب برنامه های نوبت کاری: جهت چرخش نوبت کار در سرعت انطباق افراد از اهمیت زیادی برخوردار است، به طوری که چرخش رو به جلو (یعنی نوبت صبح به نوبت بعداز ظهر و سپس شب) موجب انطباق سریع تر دستگاه زیستی می گردد.
در تعداد زیادی از برنامه های نوبت کاری، تغییر نوبت کار به صورت هفتگی است. کارشناسان بر این باورند که از دیدگاه علم گاه زیست شناسی، چرخش هفتگی برنامه ای است که در آن احتمال بروز مشکلات بیشتر است. اغلب صاحب نظران اروپایی و اسکاندیناویایی چرخش سریع با یک دوره کوتاه (یک یا دو روز) را ترجیح می دهند. در مقابل کارشناسان امریکای شمالی چرخش های بسیار آهسته تر با یک دوره طولانی سه هفته یا بیشتر را توصیه می کنند. در چرخش های سریع ساعت زیستی ویژگی روز جهت خود را حفظ می کند و همچنین از انباشتگی کمبود خواب که در دوره های طولانی شب کاری ایجاد می شود، اجتناب می گردد . شواهد علمی و تجربی زیادی وجود دارد که نشان می دهند کنار گذاشتن نظام چرخشی هفتگی و اتخاد نظام های چرخشی آهسته تر یا سریع تر می تواند در رفع مشکلات نوبت کاران و بهبود وضعیت آنان تاثیر شایان توجهی داشته باشد.
ج) روشنایی مطلوب در محیط کار: تقریبا بیشتر پژوهشگران اتفاق نظر دارند که محیط کار روشن و برانگیزاننده، برای فرد شب کار بسیار بهتر و مطلوب تر از محیط کار تاریک و دلگیر کننده است. مطالعات نشان داده است که تماس فرد با روشنایی شدید (در حد روشنایی روز ۱۲۰۰۰-۷۰۰۰ لوکس) در هنگام شب کاری موجب توقف ترشح هورمون ملاتونین شده و بدین طریق از بروز احساس خواب آلودگی، خستگی و کاهش هوشیاری جلوگیری می نماید. بنابراین، توصیه می شود محیط کار شب کاران حتی الامکان از روشنایی بالایی برخوردار باشد.
د) خدمات بالینی: ارائه خدمات بالینی در محیط کار و مرکزی که متولی این خدمات باشد می تواند در کاهش تنش ناشی از نوبت کاری کمک شایان توجهی نماید.
ه) غذاخوری و مکان های تفریحی: فراهم نمودن این چنین تسهیلاتی می تواند کمک قابل توجهی به انطباق نوبت کاران کند. بعضی پژوهشگران بر این باورند که کلیه مشکلات گوارشی نوبت کاران ناشی از رژیم غذایی نامطلوبی است که برای آنان در نظر گرفته می شود.
و) برنامه افزایش آگاهی افراد نسبت به نوبت کاری: در این برنامه به افراد کمک می شود تا دریابند چرا دچار مشکل هستند و اطمینان حاصل کنند که ضعیف یا بیمار نیستند و ازدواج موفقی ندارند. همچنین، در این برنامه ها بر توسعه راه حل هایی که هر فرد می تواند برای کمک به بهبود وضعیت خود برگزیند، تاکید می شود.
منبع: https://acgih.ir
