تهیه و تنظیم: خانم مهندس طیبه لرستانی
دکتر مهناز صارمی تحصیلات خود را در رشته بهداشت حرفه ای، در مقطع کاردانی در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، در مقطع کارشناسی در دانشگاه علوم پزشکی تهران و در مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه تربیت مدرس گذراند. ایشان تحصیلات خود را در مقطع PhD ارگونومی، در دانشگاه لویی پاستور فرانسه ادامه داد. صارمی هم اکنون مدیر گروه ارگونومی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی است و مقالات متعددی در نشریات معتبر جهان به چاپ رسانده است. وی به عنوان یکی از اساتید مطرح ارگونومی در زمینه شناختی، فعالیت می کند.
در ادامه، گفتگوی اختصاصی نشریه دانشجویی ارگونومی را با دکتر صارمی می خوانیم.
۱- نحوه ورود شما به رشته ارگونومی چگونه بود و چطور به ارگونومی علاقمند شدید؟
من تحصیلات دانشگاهی رو با رشته بهداشت حرفه ای شروع کردم و از این طریق با ارگونومی شغلی آشنا شدم و بهش علاقمند شدم، به همین علت پایان نامه کارشناسی ارشدم را در دانشگاه تربیت مدرس بر روی موضوع ارگونومی کار کردم. بعدها که بیشتر در مورد ارگونومی تحقیق کردم و در خارج از کشور مشغول به تحصیل در مقطع PhD ارگونومی شدم، متوجه شدم که ارگونومی بسیار گسترده تر از ارگونومی شغلی است و مرزهای آن تحت تاثیر زمان، مکان و حتی جمعیت خاصی قرار نمی گیرد. در واقع هرجا که انسان هست ارگونومی هم وجود دارد و در حقیقت نامحدود بودن علم ارگونومی، یکی از جاذبه های آن برای من بود.
٢. اشاره کردید به نامحدود بودن علم ارگونومی، با توجه به این موضوع، قبول دارید که در کشور ما ارگونومی، به ارگونومی شغلی محدود شده است و سایر جنبه های این رشته کمتر مورد توجه قرار می گیرد؟
اجازه بدهید که بر این نکته تاکید کنم که اولویت های ارگونومیکی کشورهای در حال توسعه را نباید با کشورهای توسعه یافته مقایسه کرد. من در پاسخ به سوال شما دو نکته را عرض می کنم. نکته اول اینکه با توجه به شیوه انجام مشاغل مختلف در ایران، طبیعی است که اختلالات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار، نیاز به توجه بیشتری دارند. اما مسئله ی مهمی که علاقمندان به ارگونومی و دانشجویان عزیز باید مورد توجه قرار دهند، تمرکز بر مداخلات ارگونومیکی کار آمد و موثر برای طراحی مجدد شیوه های انجام کار با ایستگاه کار، به منظور اصلاح پوسچرهای کاری و نتیجتا کاهش مواجهه کارکنان با اختلالات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار است. به عبارتی چالش شیوع بیماری های اسکلتی عضلانی مرتبط با کار در کشور ما، این نیاز را نشان میدهد که این اختلالات بیشتر مورد توجه قرار بگیرد و مطالعاتی در این زمینه انجام شود.
در واقع توصیه من به دانشجویان انجام مطالعاتی در جهت حل مسئله است و نه فقط مطالعات توصیفی و نشان دادن میزان شیوع و یا شدت بیماری ها. نکته دوم این هست که با ورود ارگونومی به دانشگاه ها به صورت یک رشته مستقل، شاخه های دیگر ارگونومی هم کم کم مورد توجه قرار گرفته است و این موضوع باید گسترده تر هم بشود. من میخواهم نتیجه گیری کنم که تحقیقاتی که در حال حاضر در حال انجام هستند فقط مختص اختلالات اسکلتی عضلانی نیستند من روند رو به افزایشی را درباره توجه به شاخه های دیگر ارگونومی میبینم، مثل طراحی و ساخت ابزارهای ارگونومیک، ارگونومی آموزشی و ارگونومی شناختی که انشالله دانشجویان ارگونومی به این موضوعات هم توجه نشان دهند.
۳. قبل از ورود به بحث شاخه های مختلف ارگونومی و نیاز کشور به هر یک از این شاخه ها، بهتر است که به این سوال پاسخ دهیم که ارگونومی را چطور تعریف می کنید؟
خیلی ممنون از اینکه این سوال را مطرح کردید. ارگونومی از نظر من یک علم چند شاخه ای است که هدف اصلی و هدف بینابینی دارد. طبیعتا هدف بینابینی رابطی است برای تحقق هدف اصلی. هدف بینابینی طراحی است و منظور از طراحی میتواند طراحی محیط کار، تجهیزات، ابزار، سازمان و سایر اجزای هر ارگونومی سیستم باشد. هدف اصلی ارگونومی تامین بهزیستی انسان و ارتقا عملکرد و بهره وری کلی سیستم است. به عبارت دیگر ارگونومیست ها برای ارتقا بهره وری کل سیستم از اهداف بینابینی که به نحوی طراحی های مختلف هست، استفاده می کنند.
۴. ممنون از تعریف کامل و جامعی که ارائه دادید. فرمودید که هدف اصلی ارگونومی، تامین بهزیستی انسان و ارتقا بهره وری کل سیستم است. به نظر شما در در جهان پیشرفته امروزی، ارگونومی چگونه می تواند به انسان برای داشتن زندگی بهتر کمک کند؟
من معتقدم که کمک ارگونومی به بهبود زندگی انسانی وابستگی به پیشرفت تکنولوژی ندارد و تاکید میکنم که سودمندی ارگونومی خیلی فراگیر هست و الزاما منافاتی با پیشرفت تکنولوژی ندارد و نمیتوان گفت با وجود پیشرفت تکنولوژی، ارگونومی دیگر ارمغانی برای بشر ندارد. همانطور که می دانید خواستگاه ارگونومی جنگ جهانی دوم و انقلاب صنعتی است. ارگونومی علمی است که در جهت تامین راحتی، رضایت، ایمنی، سلامت و بهره وری حرکت می کند در دنیای امروز که پیشرفت های چشمگیری حاصل شده است دغدغه اصلی ارگونومی تنظیم و تطابق حداکثری تکنولوژی با ویژگی های فیزیکی، روانی و شناختی انسان است و از این طریق در خدمت بهبود زندگی شغلی و غیر شغلی انسان قرار می گیرد.
۵. بین صحبت هایتان اشاره کردید به شاخه های دیگر ارگونومی مثل طراحی و ساخت ابزارهای ارگونومیک، ارگونومی آموزشی و ارگونومی شناختی، ضمن ارائه یک تعریف مختصر از هر یک از این شاخه ها برای مخاطبینی که آشنایی کمتری با ارگونومی دارند، به نظر شما نیاز امروز جهان و به طور خاص ایران به کدام یک از این شاخه ها بیشتر است؟
شاخه های اصلی ارگونومی، طبق تقسیم بندی انجمن بین المللی ارگونومی، ارگونومی فیزیکی، ارگونومی شناختی و ارگونومی سازمانی هستند. به نظر من یک نسخه ارگونومی را نمی توان برای کل جهان ارائه داد. به این دلیل که چالش های ارگونومی در نقاط مختلف جهان، متفاوت هستند. ارگونومی در پی حل مشکل است و مشکلات همه ی کشورها به دلایل مختلف، از جمله پیشرفته بودن یا نبودن آن ها، یکسان نیستند. اما اجازه بدهید من به شکل دیگری به این سوال پاسخ دهم، به نظر من با توجه به اینکه ارگونومی بر اساس اصل انسان محور بودن، پایه گذاری شده و اینکه انسان همیشه دارای ویژگی های انکار ناپذیر جسمی و ذهنی است و به طور کلی انسان موجود اجتماعی است، منزوی زندگی نمیکند و با اطرافیان خود در ارتباط است. بنابراین نمیتوان شاخه های ارگونومی را بر حسب زمان یا عوامل دیگری اولویت بندی کرد. حتی اگر جدیدترین شاخه های ارگونومی مثلا ارگونومی در فضانوردی هم مثال بزنم، میبینید که تمام منابع جدید که در این مورد نوشته شده اند، همه ی شاخه های ارگونومی، به ویژه ارگونومی فیزیکی و شناختی را در نظر گرفته اند. بنابراین به طور کلی میتوانم بگویم چون انسان دارای ویژگی های فیزیکی و ذهنی به طور همزمان است، هر جایی که بخواهیم یک راه حل ارگونومی برای انسان ارائه دهیم، آن راه حل باید مجموع این عوامل را در نظر بگیرد. بنابراین من به شخصه نمیتوانم شاخه های ارگونومی را اولویت بندی کنم.
۶. برخی معتقدند که ارگونومی یک دغدغه لوکس و تنها مختص کشورهای پیشرفته است، چرا که کشورهای کمتر توسعه یافته یا در حال توسعه دارای دغدغه های مهم تری هستند. چه پاسخی برای این افراد دارید؟
من اصلا معتقد نیستم که کشورهای پیشرفته دغدغه های ارگونومیکی مهم تری دارند، بلکه معتقدم کشورهای پیشرفته دغدغه های ارگونومیکی متفاوت تری دارند. به هر حال روش انجام کار و امکانات موجود برای انجام کار، ویژگی های افراد، فرهنگ، علایق و انگیزه های انجام کار و جو سازمانی حاکم، در کشورهای مختلف، متفاوت است. بنابراین دغدغه های ارگونومیکی هم به تبع همین تفاوت ها، در کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته یکسان نیستند. زمانی که ارگونومی به عنوان یک رشته آکادمیک مورد توجه قرار گرفت، جوامع به شکل امروزی پیشرفته نبودند ولی به دلیل آسیب های شغلی فراوان و پیش بینی نشده افراد، توجه دانشمندان به بعد انسانی در صنعت و ارتش و … جلب شد. طبیعی است که کشورهای پیشرفته که از حدود ۷۰ سال پیش با ارگونومی آشنا هستند، نسبت به کشورهای در حال توسعه ای که به تازگی ارگونومی را مورد توجه قرار داده اند، پیشرفت های ارگونومیکی بیشتری داشته باشند و چالش های ارگونومیکی بیشتری را حل کرده باشند. در مورد افرادی که معتقدند ارگونومی لوکس هست، من نه خیلی موافق هستم و نه خیلی مخالف. گاهی برای بهبود عملکرد و افزایش ایمنی، تامین سلامتی افراد و برای انجام کار به بهترین شکل، از شیوه های ارگونومی استفاده میکنیم، در این حالت ارگونومی یک ضرورت است، نه یک دغدغه لوکس. اما زمانی که وارد جنبه های راحتی و آسایش انسان میشویم و به دنبال طراحی به منظور افزایش راحتی و لذت هستیم، که البته این روش هم عملکرد افراد را ارتقا میدهد، می توانیم بگوییم ارگونومی لوکس است.
۷. ارگونومی در ایران به خوبی شناخته نشده است. چه راهکاری برای معرفی و شناساندن این رشته و اهمیت آن در زندگی انسان دارید؟
به نظر من این مسئولیت به عهده دانشجویان رشته ارگونومی، اساتید این رشته و کلیه علاقمندان به این رشته هست که تلاش کنند تا بتوانند با تحقیقات خوبی که برنامه ریزی می کنند و نتایج کارآمد و راه گشایی که از این تحقیقات به دست می آورند و در اختیار جامعه قرار می دهند، به تدریج نگرش بخش های مختلف جامعه را نسبت به سودمندی و اثربخش بودن رشته ارگونومی و ضروری بودن آن برای همه ی محیط های شغلی و غیر شغلی اثبات کنند. من به همه دانشجویان ارگونومی پیشنهاد میکنم که در انتخاب موضوع پژوهش، مشکلات و چالش های کشور و جامعه را در نظر بگیرند و با استفاده از روش هایی که در دوران تحصیل آموختند، در صدد ارائه راه حل موثر برای حل مشکلی که انتخاب کردند باشند. در حقیقت سوق دادن تحقیقات به سمت پژوهش های مداخله محور و فناورانه، باید در اولویت انتخاب موضوع پایان نامه برای دانشجویان ارگونومی قرار بگیرد تا انشالله به زودی شاهد شکوفایی این رشته باشیم.
در واقع به عمل کار برآید به سخندانی نیست. بنابراین اگر قرار هست ارزش این رشته شناسانده شود، ما به اندازه کافی صحبت کرده و به صورت تئوری ارگونومی را معرفی کرده ایم، به نظر من الان اگر دیر نشده باشد که البته ماهی را هر وقت از آب بگیریم تازه است. وقت آن رسیده که سرعت خود را در زمینه کارهای عملیاتی بالا ببریم و با طرح هایی که ارائه می دهیم و با اثربخشی مداخلاتمان و فناوری هایی که ایجاد می کنیم، ارزش ارگونومی را به گروه های مختلف جامعه نشان دهیم.
۸. خانم دکتر شما تحصیلات خود را در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد در ایران و مقطع دکتری را در فرانسه گذراندید. توصیه شما برای دانشجویان علاقمند به ادامه تحصیل در خارج از کشور چیست؟
زمانی که من تصمیم گرفتم برای ادامه تحصیل به خارج از کشور بروم، امکان تحصیل در مقطع دکتری در ایران وجود نداشت. اما در حال حاضر امکان ادامه تحصیل در مقاطع تحصیلات تکمیلی هم کارشناسی ارشد و هم دکتری، در ایران فراهم شده است و ضرورتی برای مهاجرت به خارج از کشور برای تحصیل در مقطع دکتری ارگونومی وجود ندارد.
۹. سخن پایانی شما با دانشجویان و علاقمندان به ارگونومی چیست؟
باعث خوشحالی است که تعداد علاقمندان به ارگونومی روز به روز بیشتر می شود. و ما شاهد ورود افراد بیشتری به این حوزه هستیم. البته با توجه به اینکه ۱۲ سال از آکادمیک شدن ارگونومی در ایران می گذرد، اما به زعم من هنوز یک رشته نوپاست و به شدت نیازمند تلاش موثر علاقمندانش است تا بتواند موجودیت و هویتش را به عنوان یک رشته مستقل، ثابت کند. این امر میسر نخواهد بود مگر اینکه تحقیقات ارگونومی در دانشگاه ها با این رویکرد، طراحی و تصویب شوند که به بتوانند اثربخشی مداخلات ارگونومی را در تمام بخش های جامعه نشان دهند. به عبارت دیگر، صحبت های خود را در این جمله خلاصه میکنم که ارگونومی نیازمند یاری سبز علاقمندانش هست برای بالفعل کردن پتانسیل های بی شماری که در این رشته موجود هست. از شما که وقت گذاشتید و این جلسه مصاحبه را طراحی و مدیریت کردید، بسیار سپاسگزارم و امیدوارم در پناه حق روزگار خوبی را داشته باشید و برای همه علاقمندان به ارگونومی، آرزوی سلامتی و موفقیت دارم.
ممنون از شما و خیلی متشکرم که وقتتان را در اختیار ما قرار دادید. امیدوارم که همه دانشجویان و علاقمندان به ارگونومی نهایت استفاده را از صحبت های شما بکنند و بتوانیم با کمک شما اساتید محترم و ارزشمند ارگونومی و دانشجویان علاقمند، آینده ی روشنی را برای ارگونومی در کشورمان رقم بزنیم.
