چکیده
در حال حاضر بخش قابل توجهی از سیستم های تولیدی به نوبت کاری (Shift Work) اختصاص داشته و به تبع آن توجه به وضعیت کارکنان نوبت کار اهمیت بالایی پیدا می کند. در ایران نیز صنایعی چون نفت، پتروشیمی و سیمان در بخش تولیدی و بیمارستانها، فرودگاه و نیروی انتظامی در بخش خدمات از این سیستم ها استفاده می کنند. از سوی دیگر مشکلاتی مانند تنش شغلی، خستگی، نارضایتی از کار و … در شرایط نوبت کاری بروز بیشتری دارد. نوشتار حاضر ضمن معرفی اجمالی سیستم های نوبتکاری و عوامل تنش زا و کاهنده رضایت شغلی ناشی از چنین شرایطی به بیان راهکارهای بهبود شرایط کاری و رضایتمندی کارکنان نوبتکار باتوجه به تجربیات دیگر کشورها می پردازد.
سیستم نوبت کاری
سیستم نوبت کاری عبارت است از دوره های زمانی که در ۲۴ ساعت شبانه روز، افراد به کار مشغول هستند، یعنی ۸ ساعت شیفت صبح، ۸ ساعت شیفت عصر و ۸ ساعت شیفت شب و یا دو شیفت ۱۲ ساعته. این سیستم در بخش تولید در جاهایی که نظام تولیدی پیوسته است، مانند پالایشگاه ها، صنایع پتروشیمی، کارخانه های سیمان و… و در بخش خدمات مانند بیمارستانها، نیروی انتظامی، فرودگاه ها و… به کار می رود.
شیفت های کاری به دو صورت ثابت و چرخشی است. در نوبت کاری های کشورهای آمریکا و کانادا حدود ۴۲ درصد افراد نوبت کار از سیستم نوبت کاری متغیر (چرخشی) استفاده می کنند. طبیعی است در نوبت کاری ثابت عده ای همیشه شب کار خواهند بود و این مضرات زیادی برای آنها به همراه خواهد آورد. محدودیت ها و اقتضائات خاص نوبت کاری باعث شده تا هر کسی در این سیستم ها دوام نیاورد و مدیران را بر آن داشته تا درمورد بهبود وضعیت و شرایط شغلی افراد به فکر فرورفته و راهکارهایی را ارائه دهند. مطالعاتی که توسط هارینگتون انجام شده نشان می دهد فقط ۱۰ درصد افراد از نوبت کاری لذت می برند و بقیه به نحوی با آن می سازند و گاهی راهی به جز نوبت کاری ندارند.
در این سیستم ها، خستگی، واماندگی، کسالت، انزوا، امراض روحی و روانی و بیماری های جسمی و بسیاری مسائل دیگر شایع و رایج است. مطالعات انجام شده در صنایع پتروشیمی نیز نشان می دهد رضایت شغلی کارکنان بخش عملیاتی از رضایت شغلی بخش ستادی کمتر است و اختلاف آنها معنی دار است.
هر چند سیستم نوبت کاری به استفاده هر چه بیشتر و بهتر از ماشین آلات و تولید بیشینه می انجامد، اما نباید فراموش کرد که معایب و مضراتی هم دارد که به طور خلاصه می توان آنها را به صورت زیر برشمرد:
الف) شیفت های ثابت: همان گونه که در بالا اشاره شد، در این گونه موارد عده ای دائماً نوبت کار شبانه خواهند بود و کارهای شبانه، ساعت بیولوژیک بدن را، که زمان خواب، زمان غذا خوردن و زمان استراحت را تعیین می کند، به هم می زند و این وضعیت عوارض بسیاری دارد. از طرف دیگر علاوه بر اختلال در سیستم خواب افراد، برنامه ارتباطات با خانواده و دیگر اقوام و آشنایان نیز مختل می شود. کم خوابی، کم اشتهایی و بیماری های قلبی و حالت انزوا و گوشه گیری از دیگر علائم مشاهده شده در بین شب کاران است.
ب) شیفت های متغیر و چرخشی: دو نوع شیفت چرخشی داریم: شیفت چرخشی جلوگرد (FORWARD ROTATING SHIFT) که به صورت شیفت صبح، شیفت عصر، شیفت شب می چرخد و شیفت چرخشی عقب گرد (BACKWARD ROTATING SHIFT) که عکس حالت اول انجام می گیرد.
مطالعات نشان می دهد رضایت شغلی و راحتی کارکنان در سیستم چرخش جلوگرد بیشتر از عقب گرد است. در کل، در این سیستم ها همه افراد نوبت کار به نحوی در مشکلات سهیم می شوند و تبعات منفی شیفت ثابت وجود ندارد اما از طرف دیگر مشکلات عدیده ای چون به هم خوردن ریتم شبانه روزی، تنش، عوارض بهداشتی – ایمنی و کم خوابی را نیز به همراه دارد. به هر حال در هر نوع از نوبتکاری معایب و مزایایی است و مدیر باید براساس تصمیم گیری و اهداف یکی را برگزیند. جدای از این مباحث، پاره ای از مشکلات به ساختار سازمانی و شرایط محیط کار و تناسب آن با سیستم نوبت کاری برمی گردد و مدیر می تواند به راحتی آنها را با اتخاذ تدابیری مرتفع گرداند. این پیشنهادات در قالب توصیه هایی خواهد آمد.
عوامل به وجود آورنده فشار عصبی و تنش در کار
عوامل تنش زا تقریباً در زندگی همه افراد وجود دارد. محیط کاری نیز بنابه شرایط خود بی بهره از چنین عواملی نیست. اگر این عوامل خارج از کنترل کارکنان باشند به آسیب های جدی منجر خواهند شد. لذا ضرورت دارد مدیران بویژه در نظام های نوبت کاری، این عوامل و منابع استرس را شناخته و آنها را رفع یا کنترل کنند. عوامل به وجود آورنده تنش به دو دسته فیزیکی و سازمانی تقسیم می شوند:
عوامل تنش زای جسمی و فیزیکی: شامل صدا و دمای بیش از حد بالا یا بیش از حد پایین، لرزش های شدید و یا حتی سیستم شیفتی چرخشی و متغیر می شود.
عوامل تنش زای سازمانی: شامل مواردی چون خستگی، یکنواختی و عدم تنوع در کار، عدم رضایت شغلی، عدم امنیت شغلی، ابهام در مسئولیت، انزوا، میزان ریسک و خطر شغل است.
به نظر می رسد در صنایع نوبت کار امکان وقوع هر دو نوع عوامل وجود دارد و شاید نارضایتی کارکنان تا حدی به این مسائل مربوط باشد. اگر بخواهیم به صورت بسیار خلاصه عوارض و تبعات بهداشتی – ایمنی ناشی از بروز و دوام تنش های شدید و مزمن در بین کارکنان را برشماریم، می توان گفت: بیماری های قلبی، فشار خون بالا، امراض گوارشی، جوش های پوستی، تنگی نفس، اختلالات عصبی و روانی، عدم تعادل در برقراری ارتباطات سودمند، خستگی، واماندگی، غیبت و جابجایی، اعتیاد به مواد مخدر و مشروبات الکلی، افزایش ضایعات و تصادفات در کار و بسیاری موارد دیگر نمونه هایی هستند که مانع از تحقق اهداف سازمان و افراد می شوند
در رابطه با استرس کاری چند نکته قابل توجه است:
الف) در شناسایی تنش شغلی چند فاکتور زیر باید مدنظر باشد:
- عوامل و علل تسهیل کننده تنش؛
- محل بروز استرس؛
- تناوب و شدت عوامل تنش زا؛
- گستردگی مشکل.
ب) در شناخت و تشخیص تنش شغلی به شاخص هایی چون میزان بیماری، مرخصی های پزشکی، نرخ جابجایی، گزارش های بخش ایمنی و بهداشت و دعاوی خطرات شغلی باید توجه کرد.
ج) همکاری مدیران و کارکنان در کنار هم برای از بین بردن مشکلات لازم و ضروریست و بدون هر یک از این دو، مشکل کماکان برجای خود باقی خواهد ماند.
د) لازمست هرچند ماه یکبار ارزیابی دقیقی از وضعیت پرسنل نوبتکاری و مشکلات ایشان به عمل آید.
حال سوال اینجاست که با توجه به عوامل تنش زا در سازمانها، چه راهکارها و پیشنهادهایی برای مدیران صنایع نوبت کار در رابطه با برطرف کردن یا کاهش تنش و مشکلات در سیستم نوبت کاری می توان داشت، که از طریق آنها نه تنها شرایط شغلی ارتقا و بهبود یابد، بلکه رضایت شغلی کارکنان بخش عملیاتی و نوبت کاری بالا رود.
از این حیث ما به بیان مشکلات سیستم های نوبت کاری پرداخته و راه حل هایی را نیز پیشنهاد می کنیم.
۱- خستگی: در ۸۸ درصد شرکت های نوبتکار آمریکا و کانادا، خستگی و افسردگی ناشی از کار، جزء مشکل ذکر شده است. این عامل که ناشی از یکنواختی، عدم تحرک، تکراری بودن کار، نیاز به دقت زیاد، تنش زا بودن کار است در سیستم های نوبت کاری شایع است.
۲- عوارض جسمی: که ناشی از به هم خوردن چرخه شبانه روزی کارکنان است و در نوبت کاریهای چرخشی نیز دیده می شود عبارتند از:
- بیماری های قلبی
- ناراحتی های گوارشی مانند کم اشتهایی، زخم معده و…
- دیابت
- اعتیاد به سیگار، موادمخدر و مشروبات الکلی
- فشار خون بالا
- اختلالات روانی
- انزوا
۳- استرس کاری
۴- عدم رضایت شغلی و احساس حقارت و خود کم بینی
۵- آسیب پذیری در مقابل مشکلات جسمی و روحی
۶- اختلال در روند تعامل و برقراری ارتباط با دیگران از جمله خانواده
پیشنهادات برای مدیریت سیستم نوبت کاری
حال به طرح و ارائه توصیه ها و پیشنهادهایی برای رفع مشکلات و موانع پیش گفته در محیط کار و کم کردن عوارض منفی ناشی از نوبتکاری می پردازیم:
- وضعیت و شرایط نور، غذاخوری و تفریح و سرگرمی افراد بهبود یابد؛
- در صورت امکان هر فرد بیش از دو شیفت شبانه پشت سر هم نداشته باشد؛
- در صورت امکان هر فرد بیش از دو شیفت شبانه دوازده ساعته پشت سرهم نداشته باشد؛
- تقسیم روزهای مرخصی و تعطیلی بین شیفت ها، یعنی از جمع کردن روزهای مرخصی بپرهیزید زیرا احتمال تصادفات بالا می رود؛
- اجازه استراحت، تفریح و ارتباط با کارکنان دیگر را به افراد بدهید؛
- کارکنان را در ابتدای امر نسبت به عوارض احتمالی نوبت کاری مطلع سازید و مورد سبک زندگی خاص نوبت کاری را اعم از وعده های غذایی، شیوه خواب، ورزش و… به ایشان آموزش دهید؛
- اصول ارگونومی را در محیط کار برای افراد اجرا کنید؛
- توصیه ها و نکات بهداشتی را به صورت پوستر در اطراف سازمان بچسبانید و هم در پاکت های حقوق و دستمزد، برای کارکنان بفرستید؛
- در بین کار اجازه خواب کوتاه به کارکنان بدهید. چه اینکه هم اکنون حدود ۴۸ درصد کارخانه ها و شرکت های نوبتکار، به افراد اجازه خواب در بین کار و در زمان استراحت و تفریح را می دهند؛
- برای نوبتکاران بویژه کسانی که شب ها کار می کنند محیطی را فراهم سازید که به فعالیت و نرمش و ورزش بپردازند؛
- از بی سیم در شیفت شبانه استفاده کنید تا امنیت و برقراری ارتباط سریع تسهیل گردد؛
- معاینات سالانه دقیقی از کارکنان به عمل آورید؛
- سیستم نوبتکاری چرخشی جلوگرد (روز، عصر، شب) را به جای نوبت کاری چرخشی عقب گرد (روز، شب، عصر) جایگزین کنید؛
- برای شیفت های مختلف، پاداش های مختلفی را قرار دهید. برای شیفت شب میزان پاداش را بیشتر کنید؛
- برنامه ایمنی دررابطه با رفتار افراد را به اجرا درآورید؛
- گروه های ایمنی تشکیل دهید که مسائل شیفت های مختلف را بررسی کنند؛
- در محیط کار استریو با موسیقی ملایم یا رادیو نصب کنید؛
- مواد آموزشی نوبت کاران را افزایش دهید؛
- تدبیری بیندیشید که مدیران بخش منابع انسانی، عصرها و شب ها بیشتر حضور داشته باشند؛
- در کنار قهوه و چای، تغذیه شکلات های مقوی در برنامه قرار دهید؛
- از اضافه کاری های زیادی پرهیز کنید؛
- گاهی خط را بدون اطلاع قبلی تعطیل کنید. (البته اگر هزینه آن بالا نیست) و افراد را به نحوی مورد نوازش قرار دهید. مثلاً آنها را به استخر شنا ببرید یا پاداش به ایشان بدهید؛
- به افرادی که یک فصل را بدون غیبت در کار شرکت کرده اند پاداش خوب بدهید؛
- به افرادی که از شیفت روز به شیفت شب بروند پاداش خوب اعطا کنید؛
- اتاق هایی برای «چرت بین کار» با صندلی های راحت و محیط ساکت آماده سازید؛
- اجازه دهید افراد شیفت های خود را با هم جابجا و یا معامله کنند؛
- کارکنان را در تصمیم گیری ها دخالت دهید؛
- در برخی آموزش ها از کارکنان برای آموزش استفاده کنید؛
- خبرنامه ای حاوی تذکر نکات مهم و مفید برای کارکنان نوبت کار منتشر سازید
- از سری برنامه های کمک به کارکنان برای سازگار کردن افراد با عوامل تنش زا استفاده کنید؛
- از چرخش شغلی بین نوبتکاران برای افزایش تنوع، کــارایی و رضایت شغلی استفاده کنید.
البته به کارکنان نیز توصیه می گردد نکات زیر را جدی گرفته و اجرا نمایند تا وضعیت کاری و روحی آنها بهبود یابد:
- محل بسیار آرام و ساکتی برای خواب خود درنظر بگیرید و سعی کنید هر نوع عامل ایجاد صوت و به هم زننده آرامش را از اطراف خود حذف نمایید.
- اگر جزء نوبت کاران بویژه شب کاران هستید به ورزش و تمرینات بدنی روزانه توجه بیشتری داشته باشید. حداقل پیاده روی، چرخیدن در اطراف، فعالیت با دوستان را از دست ندهید.
- حتماً رژیم غذایی تایید شده ای را تنظیم کرده و براساس آن جلو بروید. سعی کنید همیشه از سبزیجات و میوه های تازه استفاده کنید.
- در سر کار برای خود تنوع ایجاد کنید، مثلاً گاهی قدم بزنید، گاهی به دستشویی رفته و آبی به صورت بزنید و نفسی تازه کنید. به نوار یا رادیو گوش دهید.
- با خانواده خود آخر هفته ها به مسافرت و گردش رفته و کمبود ارتباطات را جبران کنید.
- بعد از شیفت شبانه بلافاصله به رانندگی نپردازید.
- کمتر از قرص های خواب آور استفاده کنید، به عبارت بهتر خود را به آنها عادت ندهید.
- تا حد امکان از اضافه کاری بلافاصله بعد از شیفت بپرهیزید.
نتیجه گیری
تعداد بسیاری از شرکت ها و سازمان هایی که از سیستم های نوبت کار به طور موقت یا دائمی بهره می برند، مشکلات مرتبط با منابع انسانی نوبت کاران بویژه در زمینه رضایتمندی ایشان، وجود روش ها و راهکارهای تجربه شده در دنیا جهت ارتقا بهره وری و رضایتمندی، همه بر استفاده از چنین راهکارهایی که برخی از مهمترین آنها در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته، دلالت می کند.
نویسنده : سمیه کرمی
کارشناس بهداشت حرفه ای
منبع:
https://acgih.ir
